“Universal həqiqət yoxdur, hər kəsin öz həqiqəti var”

Qədim yunan filosofu Protaqor deyirdi ki, insan hər şeyin ölçüsüdür, yəni həqiqət subyektivdir, subyektdən – insandan asılıdır. O, hesab edirdi ki, hamı üçün ümumi olan heç nə yoxdur: istənilən yanaşma doğru olduğu qədər də yanlışdır, istənilən fikri həm təsdiq, həm də təkzib etmək olar, istənilən predmet haqda bir-birinə zidd iki fikir var, eyni məsələ haqda əks mülahizələr eyni gücdədir, yalan və doğrunun kriteriyası kimi yalnız konkret insan çıxış edir.

Filosofun fikrindən belə çıxır ki, dünyada hər şey nisbidir. Hamı üçün ümumi olan heç nə yoxdursa, kimsə haqlı və ya haqsız sayıla bilməz: birinə gözəl görünən, başqasına çirkin görünə bilər, birinə gülməli gələn, başqası üçün kədərli ola bilər.

Norveç alimi Skilberk filosof Protaqorun bu iddiasının məğzini sadə bir nümunədə açır: çəkic – dülgər üçün mismar vurmağa yarayan alət, fizik üçün müəyyən molekulyar struktura, müəyyən fiziki xassələrə malik tədqiqat obyekti, satıcı üçün isə satışından qazanc gətirəcək əmtəədir. Yəni hər kəs xüsusi şəraitlərdə bu şeyləri özünəməxsus tərzdə qavrayır, nəsnələr insanlar qarşısında özlüyündə olduqları kimi yox, yalnız müəyyən tərəfləri, xassələrilə görünürlər. Onların dəyəri və əhəmiyyəti insana aid olduğundan, dünyada yaxşı və ya pis heç nə yoxdur: nəsə yalnız ayrıca fərd üçün yaxşı və ya pis ola bilər, məsələn, dünya xoşbəxtlər və bədbəxtlər üçün eyni deyil. Bizim bütün qavrayışlarımız subyektivdir və buna görə bütün dəyərləndirmələrimiz də subyektivdir: qavrayan subyekt olaraq hər şeyin ölçüsü insandır.

“Universal həqiqət var, sadəcə, onu axtarmaq lazımdır”

Qədim yunan filosofu Sokrat isə  belə bir sual qoyurdu: hər şey subyektivdirsə, nisbidirsə, hər şeyin ölçüsü insandırsa, insanın özündə ümumi və obyektiv meyarlar yoxdurmu? Sokrata görə, həqiqət – hər şeyi işıqlandıran günəş kimi, səmada yalnız bir dənə ola bilər: o, hamı üçün birdir və bizdən kənarda mövcuddur, insan harada yaşamasından və kimliyindən asılı olmayaraq, ona tabe olmaya bilməz.

 Məsələn, bütün insanlar üçün ümumi olan hallar var: hamı doğulur, hamı nəfəs alır, hamı sevinir, hamı kədərlənir, hamı ölür. Beləcə, biz həqiqət qarşısında da bərabərik. Hər yerə yayılmış, hər şeyə hopmuş, hər şeyi işıqlandıran və hər kəsin qəlbində döyünən həqiqət qarşısında bir-birimizdən fərqimiz yoxdur. Kim deyirsə ki, həmin həqiqəti qəbul etmir, deməli, öz fərdi həqiqəti var və bu, özünü aldatmaqdır.

 Bəs bu həqiqət nə olan şeydir, haradadır? Sokrata görə, bunu heç kəs dəqiq deyə bilməz. Əksinə, dəqiq bildiyimiz odur ki, biz bilgisizik: “Bir onu bilirəm ki, heç nə bilmirəm”. Amma bizim bilgisizliyimiz o demək deyil ki, universal həqiqət, ana meyar yoxdur. İnsanın vəzifəsi də məhz hamımız üçün eyni olan, amma naməlum qalan o universal həqiqəti axtarmaqdır. Özü də bu axtarışı hər kəs müstəqil aparmalıdır. Çünki heç kim həmin həqiqətin harada olduğunu dəqiq bilmədiyindən, başqalarını bu mənada arxasınca apara bilməz.

Müstəqil axtarış isə həmişə şübhələrlə, ziddiyyətlərlə, uzun-uzadı düşüncələrlə müşayiət olunur. Bu əzablı yolla insan həqiqətə çatmasa belə, heç olmasa, ona yaxınlaşa bilər. Sokrat deyir ki, filosof həqiqəti axtaranlara kömək etməlidir: hazır cavablar vermədən, hazır yollar göstərmədən, həqiqəti tapmaq istəyən adamın baş vurduğu düşüncə dəryasında ona yalnız istiqaməti tapmaqda yardımçı olmalıdır. Ona görə də Sokrat üsulu maevtika (yunancadan: mamaçalıq) adlanır. “Mamaça filosof” həqiqətin doğulmasına yalnız yardım göstərir, yəni onun iştirakı həlledici deyil, həqiqət insanın “hamilə” ürəyində və beynində özü doğulmalıdır.

Amma insanlar gündəlik həyatla elə belə də dil tapa bilirlərsə, hazır şablonlar üzrə yaşamaq üçün heç bir xüsusi düşüncə tələb olunmursa, hansısa mübhəm həqiqətin axtarışına baş qoşmaq nəyə lazımdır?

Məsələn, kimsə yaxşı pul qazanır, cəmiyyətdə hörməti var, səhər zövq aldığı işinə gedir və axşam rahat ocağına qayıdır: ona daha nə lazımdır, o, niyə həyatın mənası, insanlıq borcu, xeyirxahlıq barədə düşünməlidir?! Sokrat insanlara daim xatırladırdı ki, adi qayğılardan başqa, ali qayğılar da var: bunu gözdən uzaq etsək, yerüstü bataqlıqda biryolluq batarıq, əsl olanı, həqiqi olanı birdəfəlik unudarıq, həm də öz həyatından tam razı olmaq absurddur, çünki daha mükəmməl olmağın hüdudları yoxdur.

Sokrat bu mətləblərlə bağlı söhbət etdiyi insanları ustalıqla düşüncə labirintlərinə salır, onların fikirlərindəki ziddiyyətləri aşkara çıxarır, üzdə olan “həqiqətlərdən” şübhələnməyə vadar edir, universal həqiqətin axtarışına təhrik edirdi. Aydındır ki, belə dirəniş hamının ürəyincə deyildi. Məhz buna görə afinalılar günlərin bir günü onların qayğısız həyatını “zəhərləyən” bu filosofdan can qurtarmaq qərarına gəldilər.

“Universal həqiqəti axtarmaq lazım deyil, o, bizdə anadangəlmədir”

Alman klassik fəlsəfəsinin banisi Kanta görə, dünyanı dərk etməzdən əvvəl aydınlaşdırmaq lazımdır ki, biz onu prinsipcə dərk edə bilərikmi? Edə biləriksə, hara qədər və nə qədər? Yəni hər şeydən əvvəl, idrakımızın imkanlarını, hüdudlarını müəyyənləşdirmək lazımdır. İdrakın əsas aləti isə ağıldır və deməli, hər şeydən əvvəl ağılımızın imkanlarını aydınlaşdırmalıyıq.

Əgər biz dünya ilə yox, onun şüurumuzdakı, ağlımızdakı əksiylə münasibətdəyiksə, haradan bilək ki, dünya özlüyündə necədir? Kant özlüyündə mövcud olan şeyləri “özündə olan” adlandırırdı, onların görüntüsünə, bizdə yaratdığı təsəvvürə isə “bizim üçün olan” deyirdi. Əsas məsələ də ondan ibarərtdir ki, birinci ikinciyə nə qədər uyğun gəlir, əsl həqiqətdəki dünya bizim şüurumuzda yaranan obrazına, şəklinə uyğundurmu?

Filosof iddia edirdi ki, gördüklərimiz əsl həqiqətdə olduqları kimi deyil. Bizdə şüurun anadangəlmə formaları var ki, ətraf dünyanı onların altına qovuruq və dünya bizim təsəvvürümüzdə əsl həqiqətdə olduğu kimi yox, həmin aporiar formalarda ola biləcəyi kimi mövcuddur.

Yəni hər bir canlı varlığın özəl quruluşu var və buna görə də gerçəkliyi, əslində olduğu kimi qavramır, yalnız öz quruluşunun sayəsində görə biləcəyini və görməli olduğunu görür. İnsanda da duyğu orqanları və ağıl xüsusi tərzdə qurulub və buna görə də ətraf dünyanı, təsəvvürümüzdə necə olmalıdırsa, o şəkildə də qavrayırıq. Yəni şüur real şeylərə uyğunlaşmır, əksinə, onlar şüurun formalarına uyğunlaşır. Başqa sözlə, biz dünyaya anadangəlmə bilgilərimizi tətbiq edirik. Məsələn, biz hesab edirik ki, zaman real olaraq var. Ancaq başqa heç bir canlı varlıqda şüur olmadığından, “zaman” spesifik termin olaraq təkcə insanın şüurunda mövcuddur. Yaxşı, bəs dünyada insan olmasaydı, zaman haqda kim danışacaqdı?

Yəni “zaman” nədir: reallıq, yoxsa reallıq donu geydirmək istədiyimiz uydurma? Kant deyir ki, reallıq haqda bilgisizliyimizdə qorxulu bir şey yoxdur, kifayətdir ki, bu məchul dünyada praktik olaraq yaşaya bilirik. Sadəcə, aydınlaşdırmaq lazımdır, görən, bütün insanlar üçün ümumi olan nəsə mövcuddurmu, hansısa bilgi varmı ki, ondan heç kim şübhələnməsin?

Kanta görə, belə bilgi mövcuddur və o, anadangəlmə Xeyir ideyasıdır ki, hər bir insanın şüurunda var: hamı çox gözəl bilir ki, yaxşı nədir, pis nədir, nəyi etmək olar, nəyi yox və buna görə də hamı Xeyiri də, Şəri də insan uydurması yox, real var olan bir şey sayır. Tutaq ki, sənin adam öldürməyini istəyirlər və əmin edirlər ki, heç bir cəza olmayacaq, üstəlik, inandırıcı arqumentlər də gətirirlər ki, Xeyir və Şər insanların uydurması olan cəfəngiyyatdır və buna görə də nə istəsən, edə bilərsən. Öldürərsənmi? Yox! Çünki səni nəsə tutub saxlayır bu əməldən. Heç bir arqumentə baxmayaraq, özün dəqiq bilirsən ki, bunu etmək olmaz, bu, şərdir, cinayətdir. Daha doğrusu, bilmirsən, inanırsan. Anadangəlmə Xeyir ideyası məhz bu inamdır. O, şüurumuzun ayrılmaz hissəsidir və bizi naqis əməllərdən saxlayır. Beləliklə, biz birmənalı inanırıq ki, Xeyir reallıq olaraq mövcuddur.

Buradan nə çıxır? Xeyir real mövcuddursa, deməli, onun hansısa əbədi mənbəyi, hansısa möhkəm qarantı olmalıdır ki, bu da ancaq Allah ola bilər. Başqa sözlə, Xeyirin mövcudluğuna inanırıqsa, onun zəruri səbəbi kimi Allaha da inanırıq.

Bu mülahizə Allahın varlığının fəlsəfi sübutlarından biri sayılır.

Kant deyir ki, məntiqi yolla Allahı nə sübut, nə də inkar etmək olar. Ancaq yalanın, qəddarlığın, ədalətsizliyin çiçəkləndiyi dünyada yaşamaq istərdikmi? Əlbəttə ki, yox. Biz əsaslı olaraq hesab edirik ki, yaşadığımız dünya elə deyil: onda ədalət də, xeyir də, sahman da var və buna qəti əmin olduğumuzdan, yuxarıda sadalananların həqiqiliyinin təminatı kimi Allahı da qəbul edirik. Beləliklə, hətta Allah olmasaydı belə, biz ona inanmaya bilməzdik. Yəni Allah yoxdursa da, var!

Salam SARVAN