1784-cü ilin yanvarında toplanış mərkəzi olan Şuşaya artıq 8 min döyüşçü yığılmışdı, lakin Rusiyanın əks tədbirləri nəticəsində Azərbaycan xanları və Dağıstan hakimlərinin Rusiya və onun əlaltısı Gürcüstana qarşı birgə çıxışı baş tutmamışdı. Xəlil əfəndinin təşviqi ilə bir sıra Azərbaycan xanları, o cümlədən Qarabağlı İbrahimxəlil xan yardım üçün Sultana müraciət etmişdi. Sultan həm, İran, həm də Rusiyaya qarşı Azərbaycan xanlarının ittifaq təklifini qəbul edib koalisiyanın formalaşması üçün səylərini artıracağını bildimişdi. Hatti-Humayun sənədlərinin verdiyi məlumatı həmin dövrün rusdilli qaynaqları da təsdiq edir. Moskvadakı Rusiya Hərbi Tarix arxivinin sənədlərinə əsaslanan T. Mustafazadə yazır: “Osmanlı sarayı bütün Azərbaycan və Dağıstan hakimlərinə müraciət edərək, onları Kartli-Kaxeti çarlığına və Rusiyaya qarşı birgə mübarizəyə çağırdı. 1783-cü ilin sonlarında Xəlil əfəndinin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin Cənubi Qafqaza səfəri də bu məqsədi güdürdü. Qarabağda, Şamaxı, İrəvan və Dağıstanda olan Osmanlı nümayəndələri bu vilayətlərin hakimlərinin Rusiya və Kartli-Kaxeti çarlığına qarşı hərbi ittifaq bağlamağa nail olmasına çalışırdılar. Sultan hökuməti Rusiya əleyhinə bağlanacaq ittifaqda Qarabağ xanlığına böyük əhəmiyyət verirdi. Heç də təsadüfi deyil ki, Şuşa şəhəri Xəlil Əfəndinin bir növ qərargahına çevrilmişdi. Yuxarıda adları çəkilən bütün yerlərdə olduqdan sonra o, 1784-cü ilin qışında məhz Şuşaya dönmüşdü.
Rusiya və Osmanlı imperiyalarının Qarabağ xanlığına münasibəti eyni deyildi. Əgər Osmanlı dövləti xanlığa qarşı heç bir ərazi iddiası irəli sürməyib, yalnız onun hərbi gücündən öz siyasi maraqlarını həyata keçirmək üçün istifadə etməyə çalışırdısa, Rusiya Cənubi Qafqazı, o cümlədən Qarabağ xanlığının ərazisini tutmaq niyyətində idi. 1784-cü ildə Osmanlı dövləti tərəfindən bir sıra xanlara, o cümlədən İbrahimxəlil xana göndərilən məktublarda II İrakli və onun havadarı olan Rusiya tərəfindən gözlənilən təhlükəyə qarşı daim diqqətli olmaları, Osmanlı imperiyasından lazımi köməyi almaları və real təhlükəyə qarşı həmrəylik nümayiş etdirmələri bildirilirdi. Sənədlərdən aydın olur ki, Azərbaycan xanları Rusiya imperiyasının işğalçılıq planlarının nə qədər real olduğunu görə bilirdi və buna görə də Osmanlı imperiyasına daha çox meyil edirdi. Çıldır valisi Süleyman paşanın 1784-cü ilin sentyabrında Osmanlı hakim dairələrinə göndərdiyi rəsmi məlumatında da Rusiya imperiyasının Azərbaycan xanlıqları barədə işğalçılıq planlarından danışılır. Məktubda Rusiyaya tabe olan II İraklinin bir neçə min rus əsgəri cəlb edərək, Azərbaycan xanlıqlarına təcavüzə hazırlaşması, Azərbaycan xanlarının Rusiyadan üz çevirərək Osmanlı dövlətinə meyl etməsi, xanlıqların bu istila qarşısında davam gətirməsi üçün sərhəddəki Osmanlı paşalarına onlara yardım etməsi əmrinin verildiyi və s. məsələlərə dair məlumatlar əksini tapıb. Hətta 1784-cü ilə aid digər bir sənəddə isə Rusiya və gürcü çarının təcavüzünə qarşı Dağıstan, Şirvan, Gəncə və Qarabağ xanlarının bir ittifaqda birləşdirilməsi haqqında məlumat verilib.
Həmin ilə aid olan, Azərbaycan xanları və Dağıstan hakimləri tərəfindən Çıldır valisi Süleyman paşaya göndərilmiş məktubların içərisində Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın II İrakliyə qarşı müharibədə iştirak edəcəyinə və iştiraka hazır olduğuna dair iki məktub da yer almaqdadır. II İrаkli Rusiyаnın himаyəsinə аrхаlаnаrаq çох güclənmişdi. Bu məsələ Qаrаbаğ хаnını narahat edirdi.
Osmanlı imperiyası da Rusiyanın işğal təhlükəsindən narahat idi və buna qarşı müəyyən tədbirlər görürdü. Osmanlı dövləti Rusiyaya qarşı müharibədə Azərbaycan xanlarının da hərbi qüvvəsindən istifadə etmək istəyirdi. 1784-cü ildə Qubalı Fətəli xana xitabən yazılmış məktubun bir surətinin də İbrahimxəlil xana göndərilməsi buyurulmuşdu. Burada İbrahimxəlil xanın katibi Məhəmməd və Çıldır valisinin xəzinə katibi İbrahim vasitəsi ilə İstanbula göndərdikləri məktublarında birlik, bərabərlik ifadələrindən məmnuniyyət duyulduğu bildirilir. Qeyd olunur ki, rusların əsl məqsədi xanları bir-birinə qarşı qoymaqdır. Buna görə də daim sayıq olmalı və hər hansı bir hücum olarsa, Osmanlı sərhəd valiləri ilə əlaqə saxlanmalıdır.
Həmin ildə Osmanlı tərəfi bir sıra Azərbaycan xanlarına, o cümlədən Qarabağlı İbrahimxəlil xana hədiyyə olaraq saat və müəyyən məbləğdə pul göndərir. 1785-ci ildə İbrаhimхəlil хаn sultаnа məktub yаzаrаq Оsmаnlı himаyəsinə kеçmək istədiyini bildirmişdi. Sultаn bu məktubа müsbət cаvаb vеrmişdi. Münasibətləri daha da möhkəmləndirmək üçün həmin ildə İbrahimxəlil xan özünün etibarlı bir nümayəndəsini İstanbula göndərmək istədiyini bildirir. T.Mustafazadəyə görə, Osmanlı sarayı Qafqazda öz mövqelərini möhkəmləndirməkdən daha çox Rusiyanın burada möhkəmlənməsinin qarşısını almağa çalışırdı. Əslində, bunun yetərli səbəbləri də var idi, çünki, Rusiyaya arxalanan II İrakli də xeyli təhlükəli olmuşdu.
Sənədlərdən görünür ki, artıq II İraklinin işğalçı meyilləri İran şahı olmaq qədər böyük idi. Belə ki, 1786-cı ilin iyun ayında Osmanlı tərəfi yenə də bir sıra xanlara, o cümlədən İbrahimxəlil xana məktub göndərərək bildirir ki, II İrakli əvvəllər Osmanlı dövlətinə tabe ikən indi artıq İran şahı olmaq iddiası ilə müxtəlif hiylələrə əl atır. Əgər II İrakli və digər düşmənlər sərhədlərimizə hücum edərlərsə, Ərzurum sərəsgəri və Çıldır valisi ilə əlaqə saxlayaraq birgə mübarizə aparılısın.
İbrahimxəlil xanın göndərdiyi növbəti məktubunda Rusiya ilə müttəfiq olan gürcü çarı II İraklinin Osmanlı dövlətinin sərhədinə hücum etmək niyyətində olduğu vurğulanır. Bu səbəbdən istənilən zaman Şərq Sərəsgərliyinin əmri altında II İrakli və Rusiya ilə müharibə edəcəklərinə hazır olduqları bildirilir. II İraklinin digər xanlara qarşı açıq işğalçılıq siyasəti Qarabağ xanlığını ciddi narahat edirdi. Elə bu səbəbdən də 1787-ci ildə İbrahimxəlil xan Məhəmməd Əfəndi vasitəsilə Osmanlı dövlətinə göndərdiyi məktubunda gürcü çarı II İraklinin Gürcüstan və Rusiyadan topladığı qoşunla Naxçıvan üzərinə hücumu, qətl və qarətə başlaması və Qarabağ xanının öz qüvvələri ilə onunla müharibə edərək gürcü çarını məğlub etdiyi və s. hadisələrə dair məlumatı verilir. Çıldır valisi Süleyman paşanın Sədarətə məktubunda isə II İrakli ilə Qarabağ xanı arasında ədavətin olması və bu səbəbdən də Qarabağ xanının Dağıstan xanları ilə birləşərək II İrakli üzərinə hücum edəcəyi xəbərinin alınmasına dair məlumatlar verilir.
Görünür ki, bu məsələ Sultanı ciddi narahat etmişdi, buna görə də Sultаn I Əbdülhəmidin 1787-ci ilin fеvrаlındа Qаrаbаğ хаnı İbrаhimхəlil хаnа göndərdiyi məktubundа onа Rusiyаyа qаrşı vuruşmаğа hаzırlаşmаq təklif оlunur və еyni zаmаndа оnun bu məqsədlə Şəki хаnı Məhəmmədhəsən хаnа, Təbrizli Хudаdаd хаnа, Ərdəbilli Nəzərəli хаnа, Qubаlı Fətəli хаnа, İrəvаnlı Məhəmməd хаnа, Mаrаğаlı Əhməd хаnа, Хоy хаnınа və bаşqаlаrınа mürаciət еtməsi təkid еdilirdi. Sultаnın 1788-ci il 17 fеvrаl tаriхli fərmаnındа İbrаhimхəlil хаnа оnun Оsmаnlı himаyəsində оlduğu хаtırlаnırdı. 1789-cu ildə Оsmаnlı tərəfdən Qаrаbаğа Şirvаn хаnlаrıın övlаdlаrı Əsgər bəy, Qаsım bəy və Mustаfа bəy еlçi kimi gəlirlər. A.A.Bakıxanov da Osmanlı ölkəsindən Qarabağa gəlmiş Əsgər bəy, Qasım bəy və Mustafa bəy haqqında yazıb. İbrahimxəlil xan mütəmadi olaraq Osmanlı sərhəd valilərini Rusiyanın himayəsi sayəsində Azərbaycan torpaqlarında qarət törədən gürcülərin hərəkətləri haqda məlumat verir və kömək istəyirdi. Qarabağ xanından Ərzurum və Çıldır valilərinə, Qars mühafizinə və Bəyazid mütəsərrifinə yazılan məktubda Azərbaycan və Dağıstan xanlarının müttəfiq olduqlarına, II İraklinin Gürcüstan və Rusiyadan topladığı qoşunla Naxçıvanda qətl və qarət törətdiyinə və buradan qaçqınların gözlənildiyinə dair məlumatlar verilir. 1787-ci ilə аid olan sənədlərin birində Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаnın Аzərbаycаn və Dаğıstаna göndəriləcək əsgərlər üçün hərbi təchizаt tədаrükü ilə məşğul olması аydınlаşır. 1787-ci ilin oktyabrında artıq Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanla Car-Balakən hakimi Ömər xanın gürcü çarı II İraklinin üzərinə hücüm etməsinin münasib görüldüyü bildirilirdi. Əslində isə 1781-1791-ci illərdə Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsində хаnlıqlаrın Оsmаnlı dövlətinə bilаvasitə hərbi yаrdım etməsi hаqqındа məlumаt yoхdur. Göründüyü kimi, sənədlər sübut edir ki, həqiqətən də 1787-1791-ci illər müharibəsi zamanı xanlıqlar Osmanlı ilə birgə çıxış etmək istəyiblər. Lakin bu, baş tutmasa da, müharibə illərində də əlaqələr davam edib. 1788-ci ildə Bəyazid mütəsərrifi İshaq paşa mərkəzə yazdığı məktubunda Azərbaycan xanlıqlarının Osmanlı dövlətinə meyil etdiyini bildirirdi..
Davamı gələn sayımızda
Xəyalə SÜLEYMANOVA
