Qəribə zamanda yaşayırıq. Kimi dindirirsən, fəlsəfədən danışır, filosoflardan sitat gətirir. Bu sitatların demək olar ki, hamısı artıq əzbərimizdir, amma çifayda, onlardan bəhrələnə bilirikmi? Onlardakı məntiqi həyatın ən həssas anlarında tətbiq edib ağır dilemmalar arasında seçim edə bilirikmi? Məncə, yox. Elə buna görə də, bu silsilədə yeniyetmələrimizə fəlsəfə və filosoflardan söhbət açacağıq. Qoy, bəziləri sitat gətirib ağıllı görünmək istəyəndə, bizim övladlar adı çəkilən filosofun başqalarından nə ilə fərqləndiyini də bilsin. Bu yazıları 14-17 yaş arasında olan uşaqlarınız mütəmadi oxusa, düşünmək, təhlil etmək öyrənərlər. Amma böyüklərin də oxumasında fayda var, çünki diletantlıq əslində, böyüklərdən kiçiklərə keçir...

Silsiləmiz filosoflardan, onların yaratdığı fəlsəfi sistemlərdən söz açır. Bizə bəlli olan ilk fəlsəfi təlimlər çox qədim zamanlarda – eramızdan əvvəl VI əsrdə yaranıb. Maraqlısı budur ki, fəlsəfənin konkret harda yarandığını söyləmək mümkün deyil. O, təxminən eyni dövrdə bəşəriyyətin bütün sivilizasiya mərkəzlərində, yəni həm Hindistanda, həm Çində, həm də Yunanıstanda yaranıb.

“Fəlsəfə” sözünün özü yunan mənşəlidir. Özünü “filosof”, yəni “müdrikliyi sevən insan” adlandıran ilk şəxs məşhur yunan mistiki və riyaziyyatçısı Pifaqor olub. Bu söz Qədim Yunanıstanda qısa bir zamanda çox populyar olub və “filosof” rütbəsi cəmiyyət içində ən hörmətli, müdrik adamlara aid edilib. Amma məşhur Sokrat bu məqamı  özünün şəxsi nümunəsiylə populyarlaşdıran, müdrikliyi dillər əzbəri olmuş ilk şəxs kimi tarixə düşüb.

İllər, əsrlər keçir, qədim sivilizasiyalar tarix səhnəsindən bir-bir çıxırdı, lakin elmin və incəsənətin çox qədimlərdə yaranmış bütün sahələri kimi, fəlsəfə də yaşayır, inkişaf edir, təkmilləşirdi. Həmin bu təkmilləşmə prosesi bizim günlərədək davam etməkdədir.

Bütün tarix boyu belə olub: filosoflar düşünür, Tanrı haqda, həyatın mənası, yaranışın sirləri, dünyanın və təbiətin mövcudiyyəti barədə özlərinin irəli sürdüyü suallara cavab tapmağa çalışırlar. Əslində, bu suallar bəşər övladını fəlsəfə adlı elm yaranmamışdan da düşündürüb. Onların düşüncələrinin, gəldikləri qənaətlərin nəticəsini və təzahürünü biz, insanları anadan olandan ölənə kimi müşayiət eləyən, onlara yaşamaqda, qida tapmaqda yardımçı olan, onların xəstəliklərdən, azar-bezardan qurtulması, təbii fəlakətlərdən nicat tapmasına kömək olan miflərdə, əfsanələrdə, inanclarda, rituallarda görürük.

Yaxşı, bəs onda bütün bu mifoloji bilgilərdən tamam fərqli olan, adına fəlsəfi dediyimiz bilikləri axtarmağa insanı vadar edən nə olub? Hər şeydən əvvəl, tərəddüd! Tərəddüd burda inkişafın çox güclü hərəkətverici qüvvəsinə çevrilib. İlk filosoflar miflərin, inancların təlqin etdiklərinə, onların mahiyyətini düzgün anladıqlarına, reallığı tam başa düşdüklərinə şübhəylə yanaşmağa başlayıblar. Bu şübhələr onları düşünməyə, içlərini didən suallara cavab tapmağa, bir sözlə, sevdikləri və qiymətləndirdikləri  hikməti axtarmağa məcbur edib. Bu proses ilk filosoflardan başlayaraq bu gün də davam edir: hər yeni filosof özündən əvvəl gələnlərin dediklərinə inamsız yanaşır və tərəddüdlərini çözməyə cəhd edir...

Beləliklə, həqiqət axtarışlarında özlərinə bələdçi, məsləhətçi tapmaq istəyən filosoflar ya sələflərinə, ya da müasirlərinə müraciət edir, onlarla əyani, ya qiyabi mübahisələrə girişir və bu mübahisələrdən yeni fəlsəfi təlimlər, sistemlər doğulurdu.

Hər hansı bir filosofun şəxsiyyətini, həyat yolunu onun fəlsəfəsindən ayırmaq çox çətin bir işdir, çünki onların həyatları fəlsəfələrindən, fəlsəfələri isə həyatlarından doğur. Amma gəlin bir düşünək: həyatı fəlsəfədən ayırmaq ümumiyyətlə lazımdırmı? Bunları birlikdə araşdırmağın nə ziyanı var ki? Bu iki şeyi yanaşı öyrənmək bizə çox mətləbləri anladar, çox məqamları açar: filosof öz fəlsəfəsini anladar, fəlsəfə isə onu yaradan filosofu tanıdar. Odur ki, bu silsiləmizdəki hər bir hekayət konkret bir filosofa; onun həyatına, qiymətli fikirlərinə; əsrlərdən bəri ucaldılan “fəlsəfə məbədi”nə qoyduğu daşa, yaxud daşlara həsr olunub.

İlqar ƏLFİ

***

Bizim eradan əvvəl VI əsrdə, dəmir dövrü Hindistanında Şakya (“Cəsurlar”) adını daşıyan qədim hökmdar nəslində bir oğlan dünyaya gəldi, adını Siddhartha Qautama qoydular. Oğlan atasının dəbdəbəli sarayında, var-dövlət içində yaşayırdı. Ona dövrünün ən parlaq təhsilini verirdilər; uşağın istedadı, zəkası isə tanıyanların hamısını valeh edirdi. Yetkinlik yaşına çatanda isə, o, özünün ikinci adıyla şöhrət tapdı –  hamı onu Qautama kimi tanıdı.

Oğlan hələ gənc yaşında əsilzadə nəsildən olan gözəllə ailə qurdu, qadın ona bir oğul da bəxş elədi. Qautamanın atası onu lap uşaqlığından həyatın acı reallıqlarından – yoxsulluqdan, xəstəlikdən, əzablarla dolu həyatdan qorumaq üçün əlindən gələni edirdi. Amma həyat həqiqətlərini öz davamçısından daim gizləməyə təbii ki, gücü çatmazdı. Bir dəfə Siddhartha Qautama özünün ağ atlar qoşulmuş, qızıl suyuna çəkilmiş arabası ilə hökmdar sarayının darvazasından çıxan kimi qoca, beli bükülmüş bir dilənçiylə rastlaşdı. Növbəti dəfə yol qırağında naçar uzanmış bir xəstə görür. Üçüncü dəfə bir meyitə tuş gəldi – qohumları, yaxınları onun ətrafına toplaşıb ağlayır, ah-nalə edirdilər...

Bu üç təsadüfi görüş Qautamanın ruhi müvazinətini pozdu – ilk dəfə idi ki, yoxsulluğu, xəstəliyi, ölümü belə yaxından görürdü. Saraydan dördüncü dəfə çıxanda isə öz düşüncələrinə qərq olmuş, öz dünyasında hüzur içində yaşayan tərki-dünya bir kahinlə rastlaşdı. Bu görüş onun sonrakı taleyini tam müəyyənləşdirdi, çünki gənc şahzadə maddi dünyanın keçici, ötəri sevincləriylə ruhani dünyanın əbədi dəyərləri arasında fərqi artıq tam anlamışdı. Və onda Qautama qərarını verdi: “Mən o tərki-dünya qoca kimi edəcəm. Bütün var-dövlətdən üz döndərib həyat yolunda seçdiyim cığıra düşüb gedəcəm. Ləzzət, həzz dolu dünyanı tərk edən kimi, hüzur tapacam, həqiqətə vaqif olacam və bu mütləq həqiqət vasitəsiylə insanlara maddi dünyanın əzablarından qurtulmaq yolunu göstərəcəm”.

Beləliklə, Siddhartha Qautama 29 yaşına çatan kimi, atasının sarayını xəlvətcə tərk etdi. Ömrünün növbəti altı ilini ehtiyac içində yaşadı, amma səyahətindən qalmadı. Yaşadığı tərki-dünya həyat onu fiziki cəhətdən əldən salsa da, ruhən dəyişdi. Qədim bir rəvayətdə deyildiyi kimi, gecələrin birində onun düşüncələrinə qəfil bir aydınlıq gəldi. Qautama bir gecədə anladı ki, insan həyatı əslində elə əzabla bağlıdır. Lakin bu əzabın mənbəyi hardasa kənarda deyil, adamın öz içindədir, çünki ölməz ruhunu ehtiraslarına, arzularına, niyyətlərinə könüllü qurban verən də elə insan özüdür. Əgər insan həzz axtarırsa, dalınca qarabaqara gəzirsə, bu həzzin mənbəyi olan bir şeyi itirmək qorxusu da yaranacaq onda. Mülklərin, tarlaların, mal-qaranın, sərvətin ona məxsus olduğunu fikirləşən adamlar olmazın əzablara məhkumdurlar, çünki bütün bu sadalananlar müvəqqəti, ötəri şeylərdir, nə vaxtsa əlindən çıxacaq. Zira insanın sahib ola biləcəyi yeganə nəsnə idrakdır – Qautama belə düşünürdü.

Bu fikirlər onun bütün taleyini dəyişdi və o, adını da dəyişib Budda qoydu. Qədim sanskrit dilində bu söz bizim dilimizdəki Vaqif adına uyğun gəlir, yəni hər şeyi dərk etmiş, anlamış deməkdir.

Budda özünün sonrakı həyatını tamamən səyahətə, öz təliminin yayılmasına həsr etdi. O, 80 yasında dünyasını dəyişdi və nəşi şahanə bir ehtiramla müqəddəs atəşə verildi...

Budda hələ sağ ikən onun təlimi – buddizm – özünə çoxlu sadiq tərəfdar, alovlu pərəstişkar toplamışdı. Buddaya görə, insanın məqsədi Nirvana (hüzur, sönmə, sükunət) olmalıdır. İnsan ruhu yer üzündə nəhayətsiz sayda, formada olan ömürlərdən ibarət “Həyat təkəri”ndən canını qurtara bilsə,  Nirvanaya qovuşacaq – Budda belə düşünürdü. Bütün hindlilər kimi, Budda da inanırdı ki, ölümündən sonra insanın ruhu başqa bir bədənə köç edir və o, dünyəvi əzablar çəkmək üçün bir də doğulur.

Ölümündən sonra adamlar onu Tanrı məqamına yüksəltdilər. İnanclı insanların təxəyyülü Buddaya fövqəltəbii istedadlar bəxş etdi: o, guya gözəgörünməz olur, uça bilir, dağlardan, divarlardan iradəsinin gücüylə keçir, yerin təkinə enərək, istədiyi vaxt zühur edə bilir, suyun üzündə yeriyir, Günəşi, Ayı əlinə alır, dünyanın düzənini idarə edirdi.

Buddanın kəlamları, onun nəsihətləri və davamçılarıyla söhbətləri buddistlərin “Sutra” (müqəddəs kitab) adlandıqları toplularda əksini tapıb. Onun tövsiyyələrindən bir neçəsini təqdim edək:

“Düşüncəyə dalmaq ölməzliyin, yelbeyinlik isə ölümün yoludur. Oyaq vaxtını yalnız düşünməklə keçirənlər heç vaxt ölməz; yelbeyinlər və cahillər isə elə ölmüş kimidirlər”.

“Həzdən, ləzzətdən qüssə yaranır, qorxu əmələ gəlir; kim həzdən azaddırsa, onun üçün nə qüssə, nə də qorxu var”.

“İnsanın müdrikliyi savadından asılı deyil. İnsan arzu və ehtiraslarından can qurtara biləndə müdrikləşir”.