– Tofiq müəllim, son günlər “Tərcümə Mərkəzinin nəşrləri” seriyasından çıxan kitabların sırasında Tərcümə və Bədii Əlaqələr Mərkəzinin yaradıcısı, mərhum türkoloq-alim Aydın Məmmədova həsr edilmiş “Sözün aydını” kitabı da yer alıb. Sizin həmin kitabda olan xatirə yazınız da maraqla qarşılanıb. Elə söhbətimizə də Aydın müəllimlə bağlı xatirələrinizdən başlasaq, yaxşı olar. Onunla tanışlığınızı necə xatırlayırsınız?

– Açığı deyim, biz Aydın Məmmədovun fəaliyyətini tam dərinliyilə indi dərk edirik, onun gördüyü işlərə indi qiymət veririk. Onu tanıdığımıza məmnunluqla yanaşı, dostumuzun faciəli həyatı bizi yandırır.

Aydınla universitetdə bir yerdə oxumuşuq. Mən şərqşünaslıq fakültəsində oxuyurdum, o, filologiyada. O vaxtlar bəzi dərsləri bir yerdə keçirdik. Biz o vaxtlar tanış olmuşduq və dostluq əlaqəmiz yaranmışdı. Ancaq mənəvi yaxınlığımız, qardaşlıq münasibətlərimiz Moskvada oldu. Mən 1966-cı ildə Moskvada aspiranturaya daxil oldum. Üstündən 5-6 ay keçəndən sonra Aydın Dilçilik İnstitutunun aspiranturasına qəbul olundu. O dövrdə biz çox yaxınlaşdıq.

Biz ayrı-ayrı yataqxanalarda qalırdıq. Aydın hər gün səhər mənim yanıma gəlirdi, birlikdə qəlyanaltı edib, Lenin kitabxanasına tələsirdik. Lenin kitabxanası elm mərkəzi, elm məbədi idi. Səhər saat 10-a kimi bütün yerlər tutulurdu. Ona görə lap tez gedirdik ki, qıraqda qalmayaq. Saat 5-ə qədər orda olurduq. Axşam da bir yerdə gedib Moskvanın məşhur “Bakı” restoranında piti yeyirdik. Aspirantın bundan böyük imkanı yox idi. (gülür)

Həmin vaxtlar birlikdə çox intensiv çalışdıq və bu, bizi daha da yaxınlaşdırdı. Bizi maraqlandıran mövzular münasibətlərimizdə böyük rol oynadı. Aydın mənim təsəvvürümdə millətinə son dərəcə bağlı olan bir insan idi. Vətənini və xalqını həyatı qədər sevirdi. Bizi milli ruh birləşdirirdi.

Azərbaycanlı aspirantlar başımıza toplaşar, dilçi, ədəbiyyat adamı olduğumuza görə onları maraqlandıran sualları verərdilər. Düşünən gənclərin çoxu bu sualı verirdi: “Biz kimik, “azərbaycanlı” niyə, yer mənsubiyyəti millət adı ola bilərmi?”

Biz bu suallara birlikdə cavab axtarırdıq.

Mən Bakıda oxuduğum illərdə bir neçə araşdırma aparmışdım. Lakin əlimizdə material çox az idi. Moskvada mənə imkan yarandı ki, arxiv materialları ilə işləyim. Kitabxananın xüsusi qorunan guşəsində kitablar vardı, universitetdən məktub vasitəsilə o kitablara baxmaq üçün icazə verilirdi. Çünki orda rəsmi ideologiyadan fərqli kitablar saxlanılırdı. Mən onların əksəriyyəti ilə tanış oldum, müəyyən çıxarışlar etdim. Həmin mütaliə bizim gözümüzü açdı və milli ruhlu, vətənpərvər alim kimi yetişməyimizdə əsaslı rol oynadı.

– Bizim kimliyimiz məsələsi 80-ci illərin sonunun – milli-azadlıq hərəkatı dövrünün ən məşhur suallarından olub. Siz bu diskussiyalar zamanı hansı qənaətə gəlirdiniz? Aydın müəllimin mövqeyi necə idi? Bizim üçün maraqlıdır, indi bu barədə nə qənaətdəsiniz?

– O vaxt beynimizə yeritmişdilər ki, türklər bizim ölkəmizi işğal etmiş, zəbt etmiş və bizi tamamilə köləyə çevirmiş bir dövlət olub. Mənim anamın pasportunda latın əlifbasıyla milliyətinin türk olduğu yazılıb. Onu hələ də saxlayıram. Bizim beynimizdən türklük anlayışını tamamilə silib təmizləyən bir siyasət aparılırdı.

“Türkük” deyəndə soruşurdular ki, Anadolu türküyük, yoxsa Osmanlı türküyük? Bəs bizim tariximiz hanı? “Oğuz türkü” deyəndə soruşurdular ki, bəs oğuzlar kimdir, onlar haradan gəlib? Oğuzların kökü də qədim türklərlə, Göytürk imperiyası ilə bağlıdır. Yavaş-yavaş Qərbə doğru hərəkət edərək oğuzlar öz dövlətlərini yaradıblar, bu dövlətlərin də içində ən böyüyü Səlcuqlu İmperiyası olub. Biz bunları bilmirdik. Biz “Dədə Qorqud”u oxuyandan sonra anladıq ki, oğuzuq. Dastanın adı da belədir: “Oğuz lisanında yazılmış Dədə-Qorqud kitabı”. Yavaş-yavaş dərinliyə getməyə başladıq ki, oğuzlar kimdir, ordan da qədim türklərə qədər gedib çıxdıq. Onda bizdə qürur hissi yarandı ki, imperiya yaratmış, dünyaya hakimik etmiş millətlərdən birinə aidik. Bu qürur hissi bizi vətəni, milləti sevməyə yönəltdi.

– Tofiq müəllim, siz “Dədə-Qorqud” dastanından söz saldınız. Azərbaycanda “Dədə-Qorqud”un ilk araşdırıcılarından biri sizin dayınız, tanınmış türkoloq-alim Həmid Araslı olub. Həmid müəllimi necə xatırlayırsınız?

– Həmid müəllimi mən hər şeydən əvvəl çox sanballı, ağayana bir insan kimi xatırlayıram. Onun təmkini, insanı valeh edirdi. Mənim atam da, anam da həkim olub. Məktəbi bitirəndə dedilər ki, sən də həkim ol. Mən razılaşmadım. Artıq 9-10-cu siniflərdən sistemli mütaliəyə başlamışdım. Yavaş-yavaş siyasətlə, tarixlə maraqlandığım üçün deyirdim ki, mən şərqşünas olmaq istəyirəm.

Gəlin sizə Həmid müəllimin xarakterini açan bir hadisəni danışım. Mən məktəbi bitirəndə ailəmiz Həmid dayının yanına məsləhətə getdi ki, bəlkə, təhsil məsələmə bir köməyi dəyər. Mən də nə gizlədim, bir az ipə-sapa yatmayan idim. Həmid müəllim anama demişdi ki, sənin o avara oğlun gəlib universitetdə dərrakəli bir uşağın yerini niyə tutmalıdır? Ağlı var, oxusun, getsin imtahan versin. Əsl milli qürur belə olmalıdır. Öz bivec övladını, qohumunu irəli aparmaqla inkişaf etmək olmaz. İndi bizim mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı təmsil edənlərin doxsan faizi o vaxt kənddən gəlib oxuyan, əziyyət çəkən insanlardır. Onlar çətinliklərə sinə gərərək, gözümün qabağında qırx manata yaşayan insanlar olub.

Dayımın elə deməyi mənim qüruruma toxundu. Qarşıma məqsəd qoyub hazırlaşdım, universitetə daxil oldum. Beş il ərzində bilmədilər ki, Həmid Araslı mənim qohumumdur. Dayım mənə dərs demirdi, amma Elmi Şuranın sədri idi.

Diplom müdafiəmdə də bilmədilər ki, o, mənim dayımdır. Mən diplom işimi türk dilində yazmışdım, özü də Anadolu türkcəsində. Bu da müəllimlərin xoşuna gəlməmişdi. İki gün sonra yenidən müdafiə etməli oldum və əla qiymət aldım. Artıq bundan sonra Həmid müəllim məni qəbul etdi. Aspiranturaya gedib iki il müddətində dissertasiyamı yazıb müdafiə etdikdən, müəyyən bir mövqe sahibi olandan sonra onun sevimli həmkarı oldum. Mənimlə fəxr etməyə, məsləhətləşməyə başladı. Bayaq dediyim milli kimlik məsələsi məni o dövrdən maraqlandırmağa başlamışdı. Hələ əsrin əvvəllərindən bu günə qədər kimlik məsələsində problem yaşayırıq. Biz özümüz-özümüzə müsəlman dedik. Başa düşmədik ki, dinlə etnik kök arasında fərq var. Bizim düşüncə adamları bunu dərk edirdi, ancaq camaata başa salmaq çətin idi. Çünki tarixi yaddaşımız olduqca zəif idi.

– Sizin fikrinizcə, bu, nədən qaynaqlanır? Bəlkə, əsrlər boyu müstəmləkəçilərin hücumundan əziyyət çəkməyimiz milli şüurumuzun formalaşmağına mane olub, bizə özümüzü tanımaq imkanı verməyiblər deyə kökümüzdən uzaq düşmüşük?

– Yox, bunun məsələyə heç bir aidiyyatı yoxdur. Gürcülər də, latışlar da müstəmləkə olub. Bizdə ən böyük tədris-təhsil mərkəzi nə olub? Mollaxana. Barmaqla saya bilərik ki, kimlər universitetdə oxuyub. Mirzə Fətəli Axundzadəni, Həsən bəy Zərdabini deyə bilərik. Onlar da 5-10 nəfərdən artıq olmayıb. Bu yetgin insanlar bəlanı üzərilərinə götürüblər və insanlara başa salmağa çalışıblar. Deyir, bir dəli quyuya daş atdı, yüz ağıllı çıxara bilmədi. 1937-ci ildə atılan bu daşı biz hələ də çıxara bilmirik.

– Maraqlıdır, Həmid Araslının o dövrdə mövqeyi necə olub?

– O dövrün təzyiq havasını nəzərə alsanız, cəsarət nümayiş etdirmək çox çətin idi. Gizli şəkildə yenə də çalışırdılar. Ziyalılar ideologiyanın qılıncından xilas ola bilmək üçün özlərini elmə həsr etmişdilər. Elmi əsaslara, qaynaqlara dayanaraq bizim tarixi yaddaşımızı yaşatmağa çalışırdılar. Həmid müəllim Dədə Qorqudu,Nəsimini ortaya çıxarmaqla, düşüncə tariximizə gətirməklə böyük işlər gördü. Biz onların sayəsində doğru yolu seçmişik – elm yolunu. Çünki elm həqiqəti sevir. Həqiqət yoxdursa, elm də yoxdur. Onlar elmi həqiqət vasitəsilə yeni bir nəsil yetişdirdilər, cəmiyyət yetişdirdilər. Onlar 60-cı illərdə ədəbiyyata, sənətə vurğun bizləri yetişdirdilər. Bizim yazarlarımızın – Səməd Vurğunun, Rəsul Rzanın, Süleyman Rüstəmin rolu son dərəcə böyükdür. Bəzi ideoloji əsərləri məcburən yazsalar da, digər tərəfdən, soyadlarından “ov” şəkilçisini ataraq göstərirdilər ki, belə də ola bilər. Övladlarına gözəl adlar verdilər. Məsələn, Cəfər Cabbarlının sayəsində övladlarımızın adı Sevil oldu, Aydın oldu. Ədəbiyyatçılar da milli şüurumuzun inkişafında böyük rol oynadılar, ancaq açıq-aşkar oynaya bilmədilər. Bunu ədəbiyyat və elm vasitəsilə etdilər.

Həmid Araslı da öz işini gördü. O dövrdə “Dədə Qorqud” mövzusu qadağan idi. Məsələn, Türkmənistanda 90-cı illərə qədər bu qadağa müəyyən qədər hələ də qalırdı.

“Dədə Qorqud” oğuz elinin – bizim, türkmənlərin, Anadolu türklərinin ortaq abidəsidir. Ancaq başqa türk xalqları bizdən xeyli sonra onu araşdırmağa başlayıblar. Çünki onlarda təzyiq daha güclü idi. Həmid müəllimin yığcam “Dədə Qorqud” kitabı milli şüurumuzda inqilab etmişdi.

– Tofiq müəllim, istərdim söhbətimizin məcrasını bu günümüzə yönəldək. Siz türk ədəbiyyatını bütün dünyada tanıdan yazıçı Orhan Pamukun əsərlərini rus dilinə çevirmisiniz. Tərcümə prosesi zamanı onunla görüşləriniz, münasibətləriniz necə olub, daha çox hansı məqamları müzakirə etmisiniz?

– Mən onun yalnız “İstanbul” romanını tərcümə etmişəm.

Öncə qeyd edim ki, Bakıda məlum 20 Yanvar hadisələrindən sonra Moskvadakı fəaliyyətimizə görə basqıya məruz qaldıq. Biz səfirliyə getdik, hər gün orada müxtəlif mətbuat konfransları keçirdik. Ondan sonra müəyyən problemlər yarandı. Həmin vaxt mənə Türkiyədən dəvətlər gəlirdi. Mən də qəbul etdim.

Türkiyədə olduğum müddətdə Orhan Pamukun ilk romanı əlimə düşdü, onu oxudum. O vaxtın gənc bir yazıçısı üçün maraqlı roman idi. Sonra onunla görüşdük, söhbətləşdik. Bu görüşdən sonra bir dəfə məni nahara dəvət etdi, dedi, yeni romanım çıxıb – “Qara kitab”. Həmin kitabı oxumaq üçün mənə hədiyyə etdi. Mən onu Rusiyada məşhur tərcüməçi Vera Fyonovaya göndərdim və o, həmin əsəri rus dilinə tərcümə etdi. Sonra “İstanbul” romanı çıxdı, onu da oxudum. Orhan Pamuk məndən roman haqqında fikrimi soruşanda əsəri bəyəndiyimi və tərcümə edəcəyimi dedim. Gərək tərcüməçi əsəri sevə, əsərə qarşı onda maraq oyana ki, onu tərcümə edə bilsin.

– Siczə, yaxşı tərcüməçi olmaq üçün hansı cəhətlər lazımdır?

– Yaxşı tərcüməçi olmaq üçün gərək güclü intellektə sahib olasan, geniş məlumatın olsun. İki dili də çox gözəl bilməlisən - bütün incəliklərinə qədər. Dili hiss etmək, duymaq məsələsi var. Şübhəsiz, həm də yaradıcı istedadın olmalıdır.

Bu faktorlar olmasa, dil bilirəm deyə kitab tərcümə etmək sadəlövhlükdür. Tərcümə işinin də öz prinsipləri var. Tərcümə elmdir. Hazırda bir çox dünya universitetlərində belə bir tədris proqramı var – tərcüməşünaslıq. Tərcüməçinin əsərdə bəhs olunan ölkənin reallığını, adət-ənənəsini, mentalitetini bilməsi vacib şərtdir. Bunları bilmədən Markesi necə tərcümə edə bilərsən?

Orhan Pamuku tərcümə etmək üçün gərək fəlsəfədən anlayışın olsun. Şərq fəlsəfəsi ilə Qərb fəlsəfəsini dərindən biləsən. Orhan iki fəlsəfəni qarşı-qarşıya gətirərək ortaya bir həqiqəti qoymaq istəyib: insan hər yerdə insandır. O ortaya qoydu ki, Şərq və Qərb sivilizasiyası, əslində, bir-birinə yaxındır.

İslam dininin tolerant olduğunu, insan sevgisinə söykəndiyini, başqa dinləri inkar etmədiyini və bunun da sufilikdən irəli gəldiyini ifadə etməyə çalışır Orhan Pamuk. “İstanbul” romanı da İstanbulu sevən, orda yaşayan bir insan kimi mənim diqqətimi çəkmişdi. Orhan Pamuk romanda İstanbulu canlı varlıq kimi təsvir edib. O, canlı, qeyb olmuş xatirələrdə yaşayan İstanbulun sevgisini, nostaljisini yaradıb. Bu kitab öz xüsusiyyətinə görə digər əsərlərdən fərqlənir.

– Siz uzun illər Türkiyədə yaşamısınız, çalışmısınız. Bir mədəniyyət, ədəbiyyat adamı kimi hazırda qardaş ölkənin mədəniyyət sahəsində bizə münasibəti sizi qane edirmi? Sizcə, bizim ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz Türkiyədə yetərincə tanınırmı, təbliğ olunurmu. Çatışmayan cəhətlər hansılardır?

– Məsələ burasındadır ki, sevmək üçün tanımaq lazımdır. Gərək iki ölkə olaraq zahirən yox, ruhən bir-birimizi anlayaq. Bizi Rusiya, Qərb və bəzən sapı özümüzdən olan baltalar bir-birimizdən ayırmağa çalışıblar. Son dövrlərdə bir millət, iki dövlət olduğumuzu dərk etmək üçün yollar açılıb. Amma yenə də daha yaxşı dərk etmək üçün o zəngin mədəniyyəti, Osmanlı mədəniyyətini, müasir türk ədəbiyyatını bilmək lazımdır.

– Bəs bu istiqamətdə lazımi işləri kimlər görməlidir?

– Biz ilk növbədə elmi və mədəni səviyyəmizi yüksəltməyə çalışmalıyıq. Sən Osmanlı tarixini, Türkiyə tarixini, Atatürkün ölkəsi və türk dünyası üçün etdiklərini bilməsən, bu istiqamətdə hansı işi görə bilərsən? Ancaq şou-biznes, futbol səviyyəsində işlər aparılır. Biz ciddi türk yazıçılarını, türk ədəbiyyatının simalarını tanıyırıqmı? Bu cür işlər sistemli və elmi şəkildə aparılmalıdır. Yaxşı tərcüməçilər yetişdirməliyik, istedadlı tərcüməçiləri dəstəkləməliyik.

Bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Dövlət dilinin Azərbaycan türkcəsi olduğu bir ölkədə nə üçün azərilər övladlarını rusca və başqa yabancı dillərdə təhsil verən məktəblərə göndərirlər. Başa düşmürəm, uşaqlarını xarici ölkədə yaşamaq üçün böyüdüb yetişdirirlər? Sabah dövlət dilini aşağı səviyədə, ya da heç bilməyən bu qənclər dövləti necə idarə edəcəklər? Bir də unutmayaq ki, dil sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də milli şüurun özəyidir. Yanlış anlaşılmasın, mən başqa dilləri bilməyin qətiyyən əleyhinə deyiləm. Seyid Əzim demiş nə qədər çox dil bilsən, bir o qədər insansan. Yalnız bir şərtlə – ana dilini, özü də ədəbi dilini mükəmməl bilməlisən. Yalnız bu zaman sən türklüyünü, keçmişini dərk edə bilərsən.

– Rusiyadakı diasporumuzun işi sizi qane edirmi, hansısa razılığınız, narazılığınız varmı?

– Harada yaşamağından asılı olmayaraq, milli şüuru inkişaf etmiş insan bu və ya digər şəkildə öz xalqına, millətinə xidmət etməyə çalışır. 1988-ci ildə mənim təşəbbüsümlə Sovetlər Birliyində ilk dəfə bir ictimai təşkilat yaratdıq – “Ocaq” Azərbaycan Mədəniyyət Cəmiyyəti. Bu gün artıq 27 ildir ki, cəmiyyətimiz Moskvada fəaliyyət göstərir. Azərbaycanlıları bir araya gətirib övladlarımızı Azərbaycanın milli ruhunda böyütməyə çalışırıq. Bu gün Rusiyada nə qədər təşkilat varsa, hamısı “Ocaq” cəmiyyətinin şinelindən çıxıb. Çünki bizim diaspor bütün Sovetlər Birliyində ilk yaranan cəmiyyətdir.

– Dövlətin diaspor təşkilatları ilə əməkdaşlığınız varmı?

– “Ocaq” cəmiyyəti öz daxili imkanlarına dayanaraq bu müddət ərzində 500-dən çox tədbir keçirib. Azərbaycan mədəniyyətini Rusiyada lazımi şəkildə təbliğ etməyə çalışmışıq. Bu işlərdə yalnız səfirimiz Polad Bülbüloğlunun dəstəyini görmüşük. Çünki o, bu işlərin əhəmiyyətini anlayan və sözünü deyə bilən böyük sənət adamı və diplomatdır.

– Tofiq müəllim, siz Sovet təhsili görmüsünüz, uzun illər Rusiyada, Türkiyədə yaşamısınız, müəllim kimi fəaliyyət göstərmisiniz. Müstəqil dövlət kimi ədəbi ənənələri o qədər də qədim olmayan, olanlar da 70 il ərzində unudulan bir ölkə olaraq qarşımızda bir sual var: sizcə, bizim dünya mədəniyyətinə çıxışımız Türkiyə istiqamətindən daha rahat olar, yoxsa Rusiya?

– Məgər dünyada tanınmaq üçün mütləq kiməsə bağlanmaq lazımdır? Bizim tək yolumuz nədir? Bunu böyük fərəh və ruh yüksəkliyi ilə qeyd edirəm ki, bəli, hamımızın röyası, arzusu olan müstəqil dövlətimiz var. Mən bütün gənclərə müraciət edərək deyirəm ki, onların ümdə vəzifəsi bu müstəqilliyin qədrini bilmək və onu qorumaqdır. Dünyaya açılmaq üçün isə öz mədəni, elmi səviyyəmizi yüksəltməliyik. Elə bir səviyyəyə çatmalıyıq ki, Türkiyənin də, Rusiyanın da, Qərbin də, Amerikanın da imkanlarından istifadə edə bilək. Yəni icad olunmuş velosipedi təkrar icad etməyək, yeni nələrsə gətirək, dünyanın mədəniyyət, elm tarixinə öz imzamızı ataq. Çünki biz dünya tarixində mühüm rol oynamış, dühalar yetirmiş, mərd və qürurlu xalqın övladlarıyıq.

Sevinc FƏDAİ