Bu səhifəni uşaqlar, yeniyetmələr üçün hazırlamışıq. Amma bu, heç də o anlama gəlməsin ki, səhifəmizi oxuyarkən böyüklər zövq almayacaq. Mütləq alacaqlar, çünki elm öyrənmək, savad almaq insanın əbədi, həmişəcavan arzularındandır. Bəşəriyyət zaman-zaman adamları iki yerə bölüb: savadlılara və bisavadlara. Bütün sivilizasiyalar ona görə sivilizasiya olub ki, içindəki savadlı kəsim, düşünən insanlar artıb, fərqli bir mədəniyyət yarada bilib.

Müasir dövrdə elmə, biliyə can atmaq daha vacibdir, çünki dünənə kimi qarşımızda bir sirr olaraq qalan çox mətləblər artıq çözülə-çözülə gedir, bildiklərimiz artır, bilmədiklərimiz azalır. Amma nə qədər öyrənsək də, bilmədiklərimiz bildiyimizdən qat-qat çox olaraq qalacaq.

Səhifəmizi müntəzəm izləsəniz, minlərlə mürəkkəb sualın sadə cavabını tapacaqsınız. Bu mətləblərin əksəriyyəti ilə orta məktəbdə rastlaşmışıq, amma təəssüf ki, dərsliklərimizin, nədənsə həmişə qəliz olan elmi dili ucbatından çox şey əxz edə bilməmişik.

Biz heç də o iddiada deyilik ki, “Hər suala bir cavab” rubrikamızı izləyə-izləyə savadlanacaq, alim olacaqsınız. Məqsəd uşaqlarımızın dünyagörüşünü genişləndirmək, onları həmişə diqqət mərkəzində olan maraqlı həmsöhbətə çevirməkdir.

İlqar ƏLFİ

Mərkəzdənqaçma qüvvəsi nədir?

Hər hansı bir obyekti dartanda, ya da itələyəndə onun yeri dəyişir (yaxud onda hansısa başqa dəyişikliklər baş verir). O zaman deyirlər ki, bu obyektə güc tətbiq edildi. Təsəvvür edin ki, siz əzələlərinizin köməyiylə ağır bir tiri sürüyürsünüz. Əlinizi ondan çəkən kimi, tir yerində mıxlanıb qalacaq. Lakin təsəvvür edək ki, elə həmin tiri siz sürümək əvəzinə qabağınızca diyirləyirsiniz. Bu halda onu itələməyi dayandırandan sonra da hərəkətini azca davam etdirəcək. Görəsən, niyə belə olur?

Bu effektin izahını ilk dəfə İsaak Nyüton verib. Bunun üçün alim ilk dəfə ətalət terminindən istifadə edib. İstənilən əşyanın ətaləti onu irəli aparan qüvvə kəsiləndən sonra da öz hərəkətini bir müddət davam etdirir. Belə olan halda, əgər hərəkətə müqavimət göstərən güc yoxdursa, həmin əşya ona tətbiq edilən güc kəsiləndən sonra belə hərəkətini eyni sürətlə, düz xətt boyunca davam etdirməlidir. Bu, həmin əşya başqa bir gücün təsirinə məruz qalana kimi davam edəcək. Ətalətin nə olduğunu siz öz üzərinizdə sınaya bilərsiniz. Məsələn, avtobus hərəkət edəndə, əgər sürücü əyləci basırsa, bədəniniz irəli əyilməklə öz hərəkətini davam etdirməyə çalışır...

İndi isə gəlin mərkəzdənqaçma qüvvəsinə baxaq. Əvvəlcədən deyim ki, bizim hər birimiz bu qüvvənin şahidi olmuşuq. Hər dəfə əyri trayektoriya ilə hərəkət edən obyekti müşahidə edəndə onu görmüşük. Məsələn, siz elə həmin avtobusdasınız, sürücü onu qəfildən sağa döndərir. Ola bilər, bir də onda özünüzə gələcəksiniz ki, bircə anda oturacaqdan yıxılıb çarəsiz vəziyyətdə keçiddə uzanmısınız.

İtələyən də olmayıb – siz sadəcə olaraq mərkəzdənqaçma qüvvəsinin təsirinə məruz qalmısınız. Bu qüvvənin təbiətini ətalət anlayışından istifadə etməklə aydınlaşdırmaq olar. Məsələ ondadır ki, avtobus dönəndə sizin bədəniniz bayaqkı kimi, düz istiqamətdə hərəkətini davam etdirməyə can atır və avtobusun dönərkən cızdığı çevrənin əyri trayektoriyasından çıxmaq istəyir.

Bunu bilmək lazımdır ki, mərkəzdənqaçma qüvvəsi obyekti həmişə eyni istiqamətdə itələyir. Odur ki, velosiped sürərkən sağa-sola dönəndə bədəninizi həmin səmtə əyirsiniz. Bununla siz mərkəzdənqaçma qüvvəsini balanslaşdırır, ona imkan vermirsiniz ki, velosipedi yıxsın.

Buz niyə üzür?

Bilirik ki, buz ətraf mühitin temperaturu kifayət qədər aşağı olanda, suyun donması nəticəsində əmələ gəlir və su donarkən onun həcmi genişlənir. Bu da bəllidir ki, on litr sudan təxminən on bir litr buz əmələ gəlir. İstənilən cismin suda üzməsi, yaxud batması ilk dəfə eramızdan əvvəl üçüncü əsrdə yaşamış qədim yunan alimi Arximedin formalaşdırdığı bir prinsip əsasında baş verir. Alim bu hadisəni izah edən bir qanun kəşf etmişdi. Həmin qanun elə onun öz adıyla, Arximed qanunu kimi tanınır.

Bu qanunda deyilir ki, mayenin içinə batmış hər bir cisim onun sıxışdırıb çıxardığı suyun çəkisinə bərabər qüvvə ilə suyun üzünə itələnir. Ağac sudan orta hesabla iki dəfə yüngüldür, ona görə də taxta, sıxışdırıb çıxardığı, öz həcminin yarısına bərabər mayenin təsirindən suyun üzündə qalır. Mantar palıdının qabığı sudan beş dəfə, buz isə təxminən on faiz yüngüldür. Ona görə də aysberqin onda bir hissəsi suyun altında qalır, deməli, aysberqlər əslində bizim gördüyümüzdən böyükdür.

Ətraf havanın temperaturu suyun donma həddindən, yəni Selsi şkalası ilə sıfır dərəcədən azacıq aşağıdırsa, buzu qızdırmadan, sadəcə təzyiqi artırmaqla əritmək olar. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu əlavə təzyiq enən kimi, buz yenə də donacaq. 

Beləliklə, məsələn, siz bir ovuc qar götürüb ondan qartopu düzəltmək üçün əlinizdə sıxırsınızsa, bu zaman qar dənəciklərin müəyyən hissəsi əriyərək suya çevrilir və bu su əlinizi açan kimi, yenə donur. Buz əmələ gələrkən suyun genişlənməsi xeyli miqdarda gücün ayrılmasına səbəb olur. Təsəvvür edin ki, illərlə qayalardakı xırda çatları dolduran su qışda buza çevrilib öz həcmini artırır və axırda sərt qayanı çatladaraq qranitin böyük bir parçasını qopara bilir! Bu prosesin dağ süxurlarının aşınmasında böyük rolu var.

İnsan qədim zamanlardan bu qüvvədən öz məqsədləri üçün istifadə etməyi öyrənib. Finlandiyadakı nəhəng daş karxanalarında fəhlələr yekə qayalarda deşik açaraq ora su doldurur, sonra da suyun donmasını gözləyirlər. Bu yolla böyük qayaları parçalamaq o qədər də çətin olmur.

İnsan irsiyyət qanunlarını necə aşkar edib?

Yer üzündəki hər heyvan, hər bitki yalnız özünün aid olduğu növü yarada bilir. Bu, məhz irsiyyət qanunlarına görə baş verir. Lakin bu, heç də o demək deyil ki, iki valideynin övladı özünün xarici görünüşünə, əqli və fiziki imkanlarına görə, mütləq ata-anasını təkrar etməlidir.

Arada müşahidə olunan fərqlərin özü də elə irsiyyət qanunlarından doğur. Hər bir məxluq başqalarından fərdi cəhətləri ilə fərqlənir. Bu cəhətlər irsi də ola bilər, qazanılmış da.

İrsi əlamətlər, hər növün nümayəndəsi yaranan an əmələ gəlir. İrsiyyətlə bağlı bütün məsələləri genetika adlanan elm araşdırır. Onun təməlini XIX əsrin ortalarında yaşamış avstriyalı rahib və alim Qreqor Mendel qoyub. Mendel öz bağında şirin noxud üzərində təcrübələr aparırdı. Günlərin birində görür ki, yetkin bəhrədən aldığı toxumlardan əmələ gələn bitkilərə bir sıra müxtəlif amillərin müəyyən təsiri olur. Lakin o zamanlar Mendel bu amillərin əsl təbiətini müəyyənləşdirmək iqtidarında deyildi. Bu işi onun davamçıları həyata keçirdi və həmin faktorlara gen adı verdilər.

Mendel təliminin düzgünlüyünə elmi ictimaiyyət o dəqiqə inanmadı. Yalnız 1900-cü ildə, alimin ölümündən on altı il sonra başqa alimlər də bu kəşfin əhəmiyyətini etiraf etdilər. Bu kəşflər əsasında formalaşdırılan qanunlara Mendel qanunları adı verildi.

Əbədi mühərrik nədir?

Yüz illər boyu insan elə bir mühərrik düzəltmək arzusunda olub ki, bir dəfə hərəkətə gətirməklə, özünün faydalı işini nəhayətsiz davam etdirsin və bu zaman enerjini kənar mənbədən götürməsin. Lakin bizə bəlli olan hər maşın mütləq bir enerji mənbəyi tələb edir. Məsələn, yel dəyirmanlarının pərləri külək enerjisi hesabına hərəkət edir, avtomobilin mühərriki isə yanacağın yanmasından əmələ gələn enerji hesabına çalışır. Əbədi mühərrik ideyasının mahiyyəti budur ki, mühərrik işləyərkən həm də özü üçün enerji istehsal etməlidir.

Başqa sözlə desək, o, hər dəfə tam dövrəni başa vuranda, yəni hərəkətin başlanğıc nöqtəsinə qayıdanda bir dövrə üçün işlətdiyindən artıq enerji istehsal etməlidir. Əbədi mühərrik düzəltməyə çalışan insanların çoxunun praktiki maraqları vardı. Onlar fikirləşirdilər ki, mexanizm heç bir enerjiyə ehtiyac duymadan faydalı iş görsəydi, məsələn taxıl üyütsəydi, çox əla olardı. Lakin belə bir mühərrikin yaradılması nə qədər realdır?

İstənilən alim bu suala mənfi cavab verər, çünki belə bir mexanizmin olması təbiətin əsas qanunlarından birinə - enerjinin itməməsi qanununa ziddir. Bu qanuna əsasən, təbiətdə enerji heçdən yaranmır və itmir. Enerji bir formadan digərinə keçə, sərbəstləşə, toplana, yaxud yayıla bilər. Lakin onu yaratmaq olmaz və bu, o deməkdir ki, hər bir mexanizmin mütləq bir enerji mənbəyi olmalıdır. Bəşəriyyət öz tarixi ərzində əbədi mühərrik düzəltmək üçün minlərlə cəhd edib. Bu cəhdlər enerjinin saxlanması qanununun kəşfindən çox-çox qabaqlar başlanmışdı. Hətta bu qanunun kəşfindən sonra belə əbədi mühərrikin düzəldilməsi barədə xəbərlər müntəzəm yayılırdı. Lakin hər dəfə yeni ixtira olunan mexanizmi incələyəndə görürdülər ki, bu, ya bir səhvdir, ya da elementar fırıldaq.

Vakuum nədir?

İnsanların əksəriyyəti belə düşünür ki, vakuum heç bir şey - nə qaz molekulu, nə də toz zərrəciyi olmayan bir sahədir. Alimlər isə deyir ki, belə bir şey, ümumiyyətlə, mümkün deyil. Onların fikrincə, elə bir yer ola bilməz ki, orada heç bir materiya olmasın. Beləliklə, vakuum cüzi miqdarda materiya olan bir sahədir. Dərin vakuum isə materiyanın, demək olar ki, olmamasıdır. Lakin bu fikirdə də əsas rolu “demək olar ki” ifadəsi oynayır.

Vakuum yaratmaq üçün ən sadə üsullardan biri içində vakuum yaratmaq istədiyiniz qabdan havanı çəkib çıxarmaqdır. Hal-hazırda elmi və istehsalat ehtiyaclarıyla əlaqədar çox dərin vakuum yaratmaq üçün kifayət qədər güclü nasoslar mövcuddur.

Belə nasoslar, məsələn, elektrik lampaları istehsalında onlarda vakuum əmələ gətirir. Əgər lampada havanın tərkibində olan oksigen qalsaydı, elektrik xəttinə qoşulanda, közərmə sapı bir göz qırpımında yanıb xarab olardı. Ən müasir lampalarda vakuum nasosları vasitəsiylə az qala bütün havanı çəkib çıxarmaq mümkündür.

İşində vakuumdan istifadə olunan, hamımızın yaxşı tanıdığı əşya adi termosdur. Onun iki divarı olur, onların arasında vakuum yaradılır. İki divar arasında qazın molekullarının miqdarı az olduğu üçün onların arasında xeyli məsafə olur və bununla da istilik keçiriciliyi azalır. Ona görə də isti yay günlərində termosa soyuq süd töksək, o, elə soyuq qalacaq. Əksinə, isti çay termosda ən soyuq havada belə isti qalacaq.

Materiya nədir?

Kainatın istənilən nöqtəsində yer tutan hər şey materiya adlanır. Materiyanın üç vəziyyəti olur: bərk, maye və qazşəkilli. Materiya üzvi və qeyri-üzvi olmaqla iki yerə bölünür. Bitkilər, heyvanlar, adamlar canlı materiya nümunələridir və deməli, üzvi materiyalar sayılır. Odun, pambıq və yun paltar, qarabaşaq yarması da onlara aiddir, çünki bir zamanlar onlar da hansısa canlı orqanizmin bir hissəsi olub. Bütün qalan materiyalər: dəmir, mis, şüşə, su, hava və sairə qeyri-üzvi sayılır.

Forma və vəziyyətindən asılı olmayaraq, istənilən materiya atomlardan ibarətdir. Atomların isə mərkəzində nüvəsi olur. Nüvənin ətrafına elektronlar hərlənir. Elektronlar daimi hərəkətdə olan xırdaca elektrik hissəcikləridir. Atomlar o qədər kiçikdir ki, insan onun ölçüsünü heç cür təsəvvür edə bilməz. Buna baxmayaraq, nüvə ilə elektronlar arasında xeyli boş məsafə qalır. Bu boşluq özünün həcmi baxımından atomun tərkibində olan hissəciklərin birgə həcmindən çox-çox artıqdır.

Beləliklə, söyləyə bilərik ki, materiya, əslində boşluqdan ibarətdir! Fərqi yoxdur – istər adam olsun, istər kərpic divar. Əgər bizim içimizdəki boş sahəni ayıraraq yalnız bərk materiyani saxlasaq, xırda bir həb boyda qalardıq. Daha bir maraqlı fakt: əgər bütün atomlar eyni olsaydı, dünyada materiyanın yalnız bir növü mövcud olardı. Lakin atomların yüzdən artıq növü olur və onların hər biri digərindən asılı olmayaraq materiyanin ən sadə növünü  əmələ gətirir. Bu növə element deyirlər. Qızıl, dəmir, yod, oksigen, mis təmiz halda ayrı-ayrı elementlərdir.

Bir-biriylə möhkəm birləşən müxtəlif atomların kombinasiyasından qurulmuş materiyaya maddə deyirlər. Maddənin ən kiçik parçası molekul adlanır. Atomlar və molekullar bir-birinə nə qədər yaxın yerləşsə, həmin materiyanın “sıxlığı” bir o qədər çox olur. Materiya nə qədər sıx olsa, bir o qədər ağırdır. Ona görə də, məsələn, qızılağacdan ağırdır. Materiya bir vəziyyətdən (bərk, maye, yaxud qazşəkilli) digərinə keçə bilər. Onu tamam məhv etmək mümkün deyil, amma enerjiyə çevirmək olar.

Niyə göy qurşağının rəngləri bəlli ardıcıllıqla düzülür?

Biz adi gün işığına ağ işıq deyirik, çünki onu ağ rəngdə görürük. Amma əslində, gün işığının tərkibində müxtəlif rənglər var. Bu işıq güzgünün çəp tininə, şüşə prizmanın bir yanına, eləcə də sabun qovuğuna düşəndə biz başqa-başqa rənglər görə bilirik. Belə hallarda nə baş verir? Ağ rəng, dalğalarının uzunluğundan asılı olaraq, qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, mavi və bənövşəyi rənglərə parçalanır. Nəticədə gözlərimiz qarşısında müxtəlif rəngli paralel zolaqlardan ibarət şüa əmələ gəlir, özü də bu müxtəlif rənglər bir-birinə tədricən keçir. Bu işıq zolağına spektr deyirlər. Qırmızı rəng həmişə bu spektrin bir başında, bənövşəyi rəng isə digər başında olur. Bunun səbəbi fərqli rənglərdəki dalğaların müxtəlif uzunluğudur: bu uzunluq bənövşəyi rəngdən başlayaraq qırmızı rəngə qədər arta-arta gedir. 

Göy qurşağı da əslində səmada qövs şəklində görünən spektrdir. Günəş şüaları su damcılarına düşərək sınır, daha doğrusu özünün tərkib hissələrinə parçalanır – təxminən işıq şüşə prizmadan keçəndə necə olursa, eləcə. Artıq damlanın içində biz müxtəlif rənglərdə işıq şüaları görürük. Rəngli şüaların bir qismi damlanın arxa divarından əks olunaraq ondan çıxır. Bu şüalar rəngindən asılı olaraq, daha dəqiq desək, rəngindən yox, dalğalarının uzunluğundan asılı olaraq müxtəlif bucaqlar altında əks olunur.

Buna görə də göy qurşağına baxarkən siz onun zirvəsində həmişə qırmızı, aşağısında isə bənövşəyi rəng görürsünüz. Göy qurşağı həmişə olmur. Bu təbiət hadisəsini yağış yağarkən günəş görünəndə müşahidə etmək mümkündür. Göy qurşağı bizi daha çox yay aylarında yağış yağarkən sevindirir. Onu görmək üçün yağışla günəşin arasında durmaq lazımdır, amma bu halda günəş mütləq sizin arxanızda olmalıdır. Özü də günəşlə, sizin gözünüz və göy qurşağının mərkəzi nöqtəsi düz xətt üzərində qərar tutmalıdır.

İşıq necə səyahət edir?

İşıq yaşadığımız dünyanın ən sirli hadisələrindəndir. Yüz illərdir ki, alimlər bu hadisəni öyrənirlər, amma indiyə kimi onun mahiyyəti haqda konkret bir fikrə gələ bilməyiblər. Onların nail ola bildiyi yeganə şey işığın davranışını təsvir etməkdir. Bizə bəllidir ki, işıq, enerjinin formalarından biridir. Başqa enerji formaları – istilik, radiodalğalar, rentgen şüaları kimi, onun da sürətini, tezliyini və dalğa uzunluğunu ölçmək mümkündür.

Bir çox sahələrdə işıq da özünü digər enerji formaları kimi aparır. Biz işığın sürətini də bilirik – bir saniyədə təxminən 300 000 kilometr.

Beləliklə, işıq şüası vakuum şəraitində bir ildə təqribən

9 461 000 000 000 kilometr yol qət edir. Bu məsafəni astronomlar işıq ili adlandırırlar və o, kosmosun ənginliklərinin miqyaslarını təyin etmək üçün istifadə olunan yeganə ölçü vahididir.

İşığın nə olduğunu, onun necə yarandığını izah etməyə çalışan çoxlu nəzəriyyə var. XVII əsrdə İsaak Nyüton belə bir mülahizə irəli sürdü ki, işıq “korpuskul” adlanan xırdaca hissəciklərdən ibarətdir. Bu korpuskullar işıq mənbəyindən xırda güllələr kimi qopub ətrafa yayılır. Lakin “korpuskulyar” nəzəriyyə işığın bəzi xüsusiyyətlərini izah etməkdə aciz idi. Təxminən, elə o vaxt başqa bir alim – Xristian Güygens işığın dalğa nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi. Onun ideyasının mahiyyəti ondan ibarət idi ki, işığı yayan və onu əks edən cisim öz ətrafında dalğalar yaradır – təxminən suya düşən daşın yaratdığı halqalar şəklində dörd bir tərəfə yayılan dalğalar kimi.

Bu iki nəzəriyyənin nümayəndələri arasındakı mübahisə düz iki əsr səngimək bilmədi.

İşığın müəyyən xüsusiyyətləri aşkarlandıqca, onun korpuskulyar təbiəti haqda nəzəriyyə aktuallığını itirməyə başladı. Lakin elm inkişaf edirdi və axırda alimlər bu qənaətə gəldilər ki, işığın təbiətini yalnız bu iki nəzəriyyəni birləşdirməklə izah etmək olar. Aparılan təcrübələr göstərdi ki, bu nəzəriyyələrin hər ikisi əsaslıdır. Birləşmiş işıq nəzəriyyəsinin başlanğıcını fransız fizik Lui de Broyl “dalğa-hissəcik” anlayışını gündəmə gətirməklə qoydu. Beləliklə, işığın nə olduğu barədə suala birmənalı cavab hələ də yoxdur.

Molekulu çəkmək olarmı?

Molekulun çəkisini alimlər nisbi cədvəllə müəyyən edirlər. Bu göstərici molekulun tərkibindəki atomların çəkisindən asılıdır. Atomların çəkisi isə onun nüvəsindəki elementar hissəciklərin – protonların və neytronların sayı ilə müəyyənləşir. Bu hissəciklərin hər birinin çəkisi nisbi cədvələ əsasən, birə bərabərdir. Məsələn, iki hidrogen, bir oksigen atomundan ibarət su molekulunu götürək. Hidrogen ən sadə elementdir. Onun nüvəsində yalnız bir proton var və ona görə də onun atom çəkisi birə bərabərdir. Oksigen atomunun nüvəsində 8 proton və 8 neytron var. Deməli, onun çəkisi nisbi cədvələ əsasən, 16-dır. Su molekulunun çəkisini müəyyən etmək üçün hər üç atomun çəkisini toplamaq lazımdır. Bu əməliyyatı edəndən sonra atom çəkisi cədvəlində 18 vahid cavabını alacağıq.

Hava nədir?

Hava bizi dörd bir yandan əhatə edir. Hər yarıq, hər deşik, ümumiyyətlə, başqa bir şeylə dolu olmayan hər yer hava ilə doludur. Hər dəfə nəfəs çəkəndə, biz ağ ciyərimizi hava ilə doldururuq. Havanı görə bilmədiyimizə, onun dadına baxmaq, onu hiss etmək (hər halda, külək olmayanda) imkanımız olmadığına baxmayaraq, hava heç də boşluq deyil. Hava bizi əhatə edən materiyanın bir hissəsidir. Qeyd etdiyimiz kimi, materiya bərk, maye, yaxud qazabənzər halda ola bilər. Hava, demək olar ki, həmişə qazabənzər halda olur. Lakin havaya qaz da demək olmaz, çünki əslində o, müxtəlif qazların qarışığından yaranıb. Özü də qazlardan cəmi ikisi havanın 99 faizini təşkil edir. Yer üzünün istənilən yerində havanın tərkibində 78 faiz azot, 21 faiz oksigen var.

Bundan başqa, havanın tərkibində həmişə kiçik miqdarda karbon qazı olur. Bu qazı canlı orqanizmlər, o cümlədən insan nəfəs verərkən əmələ gətirir. Havanın qalan hissəsi – bir faizdən azı – nadir qazlardır: arqon, helium, kripton, ksenon və başqaları. Nəhəng hava okeanı bütün yer üzünü tutur. Havanın özü də materiya olduğu üçün yerin cazibəsi onu yerində saxlayır,  kosmik fəzada əriyib yox olmasına imkan vermir. Beləliklə, biz havanı görməsək də, onun çəkisi var. Bu çəki havanın bizim bədənimizə göstərdiyi təzyiqdə təzahür edir.

Eyni şey bizim başımıza dənizin dibində olarkən gəlir – fərq bircə ondadır ki, bu təzyiqi hava deyil, su yaradır. Əgər Yer səthindən aralansaq, məsələn, hündür dağa qalxsaq, ya da təyyarədə uçsaq, görərik ki, yerdən uzaqlaşdıqca, havanın təzyiqi azalır. Təxminən 13 kilometr yüksəklikdə havanın təzyiqi dəniz səthindəkindən 8 dəfə aşağıdır. 30 kilometr yüksəklikdə isə hava praktiki olaraq yoxdur.

Elementlər nədir?

Bütün materiya elementlərdən ibarətdir. Element yalnız bir növ atomdan ibarət maddədir. Bir çox elementlər bir-birinə bənzəyir, bəzən bu oxşarlıq çox əhəmiyyətli həddə olur, lakin onların arasında tam eyni olanı yoxdur. Məsələn, hidrogen və helium rəngsiz, qoxusuz, dadsız qazlardır. Lakin hidrogen heliumdan yüngüldür. O, oksigenlə yanaşı olanda yanır, helium isə yox.

Elementlər bir-birindən özlərinin atom çəkisi ilə fərqlənirlər. Onların bəziləri normal vəziyyətdə bərkdir, digərləri maye, üçüncüləri qaz halındadır. Qızdıranda, yaxud soyudanda onların çoxu (demək olar ki, hamısı) bir haldan digərinə keçə bilər. Bəzi elementlər suda həll olur. Elementlər bir-biriylə əlaqəyə girərək (nadir istisnalarla) müxtəlif maddələr yarada bilir. Belə əlaqəyə kimyəvi reaksiya deyilir. Elementin reaksiyaya girə bilməsi onun kimyəvi xüsusiyyətləriylə müəyyənləşdirilir.

Bütün elementlər özlərinin kimyəvi və fiziki xassələrinə əsasən, bir neçə qrupa ayrılır. Qruplara, bənzər xassələrə malik elementlər daxil olur. Bu qruplar Mendeleyevin dövri maddələr cədvəlini təşkil edir. Bu cədvəl dahi rus kimyaçısı Dmitri Mendeleyevin şərəfinə belə adlandırılıb. Mendeleyev belə bir cədvəl yaratmaq ideyasının müəllifidir. Cədvəldə elementlərin sırası onların atom sıra nömrəsi ilə müəyyən edilir. Elementin sıra nömrəsi həmin elementin atomunda protonların (müsbət yüklənmiş hissəciklərin) sayından asılıdır. Hidrogen atomunun cəmi bir protonu var və ona görə bu element Mendeleyev cədvəlində  birincidir. Bəzi elementlər görkəmli alimlərin şərəfinə adlandırılıb, məsələn, eynşteyni (Eynşteyn). Digərləri yer kürəsindəki ölkələrin, ya da yerlərin şərəfinə: germani (Almaniya), ruteni (Rusiya), kaliforni (Kaliforniya), skandi (Skandinaviya). Üçüncülər adlarını özlərinin fərqli xüsusiyyətlərinə görə alıblar: indi (parlaq mavi rəng olan indiqoya görə). Bir çox elementlər isə hamıya yaxşı tanışdır: mis, dəmir, qurğuşun, gümüş, qızıl, alüminium, kükürd, civə, yod və bir çox başqaları.